- Rzeczywisto¶æ
W ostatnich dwóch latach szczególnym zainteresowaniem ciesz± siê w dzia³alno¶ci ubezpieczeniowej ugody. Takie remedium na „za³atwienie” roszczeñ poszkodowanych na osobie czynem niedozwolonym stosuj± ubezpieczyciele, a co gorsze tak¿e, niektóre „kancelarie odszkodowawcze”. Do nagminnych nale¿y zaliczyæ praktyki namawiania do zawarcia ugody przez pracowników ubezpieczycieli „za plecami” pe³nomocników osób poszkodowanych. Czy Ci namawiaj±cy do ugody wiedz±, jakie k³opoty serwuj± poszkodowanym?
- Stan prawny
Omawianie prawa prywatnego i publicznego jednocze¶nie w przypadku ugody nie jest proste. Wystarczy wspomnieæ fundamentalne zasady, ¿e w prawie prywatnym „dozwolone jest wszystko, co nie jest prawem prywatnym zabronione”, za¶ w prawie publicznym „dozwolone jest wy³±cznie to, co w prawie publicznym owymi normami zosta³o okre¶lone”. Równie wa¿na jest zasada w±skiej interpretacji prawa podatkowego. Interpretacja historyczna, systemowa i celowo¶ciowa jest w zasadzie zastrze¿ona dla norm prawa prywatnego.
Zatem przypomnijmy:
- umowa ugody jest instytucj± prawa prywatnego, na podstawie której strony czyni±c sobie wzajemne ustêpstwa tworz± pewien stan prawny, uprawniaj±cy i zobowi±zuj±cy strony do czynienia tego na co siê w umowie ugody umówi³y (art. 917 K.C.). Istot± tej umowy s±: wzajemne ustêpstwa, uchylenie niepewno¶ci albo sporu powsta³ego lub mog±cego powstaæ;
- w ¶wietle art. 15 ustawy z 22 maja 2003 r. o dzia³alno¶ci ubezpieczeniowej (Dz.U. Nr 124, poz. 1151 z pó¼n. zm.) oraz art. 13 ust. 1 ustawy z 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowi±zkowych[…] (Dz.U. Nr 124, poz. 1152 z pó¼n. zm.) ubezpieczyciel mo¿e wyp³aciæ ¶wiadczenie miêdzy innymi na podstawie ugody zawartej z uprawnionym z umowy ubezpieczenia;
- na podstawie art. 3 ust. 1 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn. Dz.U. z 2000r. Nr 14, poz. 176 z pó¼n. zm.) osoby fizyczne, je¿eli maj± miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, podlegaj± obowi±zkowi podatkowemu od ca³o¶ci swoich dochodów (przychodów) bez wzglêdu na miejsce po³o¿enia ¼róde³ przychodów (nieograniczony obowi±zek podatkowy);
- artyku³ 21 wy¿ej cytowanej ustawy wprowadza tzw. zwolnienia od nieograniczonego obowi±zku podatkowego. Do rekompensaty szkód z czynów niedozwolonych przede wszystkim znajd± zastosowanie ust. 1 pkt 3 lit. g, pkt 3 b oraz pkt 3 c art. 21 cyt. ustawy podatkowej.
Ustawodawca po pierwsze, zwolni³ z opodatkowania odszkodowania lub zado¶æuczynienia, których wysoko¶æ lub zasady ustalania wynikaj± wprost z norm prawnych, za wyj±tkiem odszkodowañ wynikaj±cych z zawartych umów lub ugód innych ni¿ ugody s±dowe.
Po drugie, zwolnione spod opodatkowania s± odszkodowania w postaci renty otrzymane na podstawie prawa cywilnego w razie uszkodzenia cia³a lub wywo³ania rozstroju zdrowia, przez poszkodowanego – podatnika, który utraci³ ca³kowicie lub czê¶ciowo zdolno¶æ do pracy zarobkowej albo zwiêkszy³y siê jego potrzeby lub zmniejszy³y widoki powodzenia na przysz³o¶æ. To zwolnienie obejmuje zatem renty wyp³acane na podstawie art. 444 § 2 K.C.
W trzeciej kategorii interesuj±cych nas zwolnieñ, tj. odszkodowañ lub zado¶æuczynieñ, w tym wyp³acanych na podstawie wyroku lub ugody s±dowej, ustawodawca wprowadzi³ wyj±tek, który nie uwzglêdnia w zwolnieniu rekompensaty za utracone wskutek szkody na osobie korzy¶ci, jakie podatnik móg³by osi±gn±æ gdyby mu szkody nie wyrz±dzono (jak widaæ wyp³acanie przez ubezpieczycieli odszkodowañ tytu³em utraconego wynagrodzenia w kwocie tzw. netto, tj.: z potr±ceniem podatku dochodowego, jest ca³kowicie niezasadne).
- Obowi±zek podatkowy
Co zetem z podatkiem dochodowym, gdy na wykonanie przez ubezpieczyciela umowy ubezpieczenia odpowiedzialno¶ci cywilnej za szkody powsta³e w zwi±zku posiadaniem pojazdów mechanicznych na³o¿ymy powszechny obowi±zek podatkowy?
Z przytoczonych powy¿ej norm prawnych bez w±tpienia mo¿na wskazaæ, ¿e odszkodowania obejmuj±ce roszczenia utraconych dochodów lub korzy¶ci, w zwi±zku ze szkod± na osobie z czynu niedozwolonego, nie zosta³y zwolnione spod opodatkowania i od otrzymanych kwot nale¿y odprowadziæ podatek dochodowy. Z zado¶æuczynieniem za doznan± krzywdê, o którym mowa w art. 445 § 1 K.C., przyznanym i wyp³aconym na podstawie zawartej z uprawnionym umowy ugody sprawa nie jest prosta.
Rozpatruj±c zagadnienie konstytucyjno¶ci przepisu, na podstawie którego ¶wiadczenia uzyskane na zasadzie ugody s±dowej nie by³y zwolnione od opodatkowania, problemu omawianego w artykule dotkn±³ szcz±tkowo Trybuna³ Konstytucyjny.
W orzeczeniu z 29 listopada 2009r., (spr. SK 51/2006, opubl. OTK ZU 2006/10A, poz. 156) TK zwróci³ uwagê na to, ¿e cyt.: ”…gdyby wypadek skar¿±cego by³ rozstrzygany na tle obecnie obowi±zuj±cych przepisów, zachodzi³aby w±tpliwo¶æ, czy nale¿ne mu odszkodowanie z tytu³u wypadku przy pracy jest objête hipotez± pkt 3, czy te¿ - pkt 3b. Od rozstrzygniêcia tej w±tpliwo¶ci zale¿a³aby ocena podatkowa odszkodowania uzyskanego na podstawie ugody s±dowej (na podstawie pkt 3 - obowi±zek podatkowy, na podstawie 3b - zwolnienie). Co wiêcej, wypada zauwa¿yæ, ¿e w wypadku, gdy poszkodowany uzyskuje zarówno jednorazowe odszkodowanie, jak i rentê, co zdarza siê w bardzo licznych wypadkach szkód na osobie, renta ustalona w ugodzie s±dowej by³aby zwolniona od podatku (pkt 3c), za¶ los jednorazowego odszkodowania, ustalonego t± sam± ugod±, by³by w±tpliwy (wyt³uszczenie moje). Trybuna³ Konstytucyjny stwierdza, ¿e istnienie tego rodzaju niejasno¶ci w regulacji podatkowej zas³uguje na zdecydowanie krytyczn± ocenê”.
Uzupe³niaj±c w minimalnym stopniu orzecznictwo o wyroki NSA i WSA nale¿y wskazaæ sprawê z 7 wrze¶nia 2004 roku (niestety dwa lata przed wyrokiem TK). W uzasadnieniu do wyroku (sprawa FSK 361/2004, opubl. LexPolonica 371101) NSA wskaza³, ¿e „w ¶wietle brzmienia art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych ¼ród³em powstania prawa do odszkodowania, które powodowa³o ustawowe zwolnienie go od podatku dochodowego od osób fizycznych, jest przepis ustawowy a nie czynno¶æ prawna, w szczególno¶ci za¶ umowa”. W sprawie tej chodzi³o o wadliwe wykonanie umowy sprzeda¿y pracownikom akcji zak³adu pracy, co s±d dostrzeg³, na okoliczno¶æ braku ustawowej regulacji zasad i wysoko¶ci odszkodowania, co skutkowa³o obowi±zkiem podatkowym.
Z kolei w sprawie 1 SA/G1 1114/2008 (opubl. LexPolonica 2046602) WSA w Gliwicach w wyroku z dnia 3 czerwca 2009r. podniós³, ¿e „za odszkodowania, o których mowa w art. 21 ustawy, nale¿y uznaæ takie, których ¼ród³em jest przepis prawa niezale¿nie od tego, czy bezpo¶rednim tytu³em wyp³aty jest wyrok, ugoda s±dowa, decyzja, czy te¿ umowa. WSA nie zgodzi³ siê, ¿e samo zawarcie ugody w rozumieniu art. 917 k.c., w której okre¶lono kwotê odszkodowania, wyklucza zastosowanie zwolnienia. W tym przypadku konieczne jest wcze¶niejsze stwierdzenie istnienia pozosta³ych przes³anek warunkuj±cych to zwolnienie podatkowe[…] zdaniem WSA w pierwszym rzêdzie organ powinien odnie¶æ siê do tego, czy kwota wynikaj±ca z ugody s±dowej stanowi odszkodowanie lub zado¶æuczynienie, a nastêpnie po pozytywnej odpowiedzi na to pytanie, czy wysoko¶æ lub zasady jej ustalenia wynikaj± wprost z przepisów odrêbnych ustaw lub przepisów wykonawczych[…]”.
- Podsumowanie
Za podstawowe argumenty w opisywanej sprawie uznaæ nale¿y tezy Trybuna³u Konstytucyjnego. Trzeba tak¿e podkre¶liæ, ¿e w wyroku TK z dnia 29 listopada 2006r. (Dz.U. z 2006 r. Nr 226 poz. 1657) z dniem 11 grudnia 2006 r. za niezgodny z art. 2 i art. 32 Konstytucji RP zosta³ uznany tylko i wy³±cznie art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. g ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych w zakresie, w jakim wy³±cza zwolnienie podatkowe w stosunku do odszkodowañ uzyskanych na podstawie ugody s±dowej. Owa niezgodno¶æ w ¿adnym wypadku nie dotyczy ugód zawartych poza sal± s±dow±. Jak podniós³ WSA w Poznaniu w wyroku z dnia 4 czerwca 2009 (sprawa I SA/Po 363/2009, opubl. LexPolonica 2090650), cyt.: „Sejm nowelizuj±c ustawê o podatku dochodowym od osób fizycznych ustaw± z dnia 25 kwietnia 2008 r. (Dz. U. 2008 r. Nr 97 poz. 623) i wykonuj±c powy¿szy wyrok Trybuna³u Konstytucyjnego - postanowi³ jedynie zwolniæ od opodatkowania otrzymane odszkodowania lub zado¶æuczynienia, je¿eli ich wysoko¶æ lub zasady ustalania wynikaj± wprost z przepisów, ale tylko w przypadku ich okre¶lenia w ugodzie s±dowej.”
Z powy¿szego wynika, ¿e spokojny sen mog± mieæ tylko poszkodowani, którzy dziêki zawartej ugodzie otrzymali odszkodowanie lub zado¶æuczynienie przed 31 grudnia 2004 roku (w 2009r. min±³ w tych sprawach okres przedawnienia, który wynosi 5 lat od koñca roku kalendarzowego, w którym powsta³ obowi±zek zap³aty podatku).
W mojej ocenie przepisy w tej materii s± niestety niekorzystne dla poszkodowanych. Ustawodawca zwolni³ bowiem z opodatkowania kwoty wyp³acone na podstawie przepisu prawa z wyj±tkiem tych, które wynikaj± z innych ni¿ s±dowe ugód. Gdyby zatem wystarczy³a podstawa ustawowa dla zwolnienia podatkowego zado¶æuczynienia, zbêdne by³oby wy³±czenie spod tego obowi±zku ugód i to, w dodatku wy³±cznie zawartych przed s±dem. Co wiêcej, gdyby odszkodowania lub zado¶æuczynienia z OC za szkody na osobie mia³y byæ zwolnione z opodatkowania, zbêdne równie¿ by³oby zwalnianie odszkodowañ wy³±cznie w postaci renty. Z przytoczonych norm wyra¼nie widaæ, ¿e ustawodawca rozró¿nia odszkodowania w postaci renty od innych postaci, w tym zado¶æuczynienia, a tak¿e materialno-prawn± postaæ umowy ugody od jej procesowej odmiany.
Osobi¶cie odradza³bym uleganiu namowom na zawieranie ugody z ubezpieczycielem. Rozwi±zaniem w takiej sytuacji jest skarga do KNF albo Rzecznika Ubezpieczonych na wymuszanie zawarcia ugody (do wymuszenia zaliczyæ nale¿y tak¿e postawienie warunku wyp³aty ¶wiadczenia po zawarciu ugody), albo wyst±pienie do s±du z wnioskiem o wezwanie ubezpieczyciela do zawarcia ugody przed s±dem. Trzeba mieæ tak¿e nadziejê, ¿e sprawê poruszy Rzecznik Ubezpieczonych i uzyska jasn± interpretacjê Ministerstwa Finansów. Niezbêdna jednak, zdaje siê byæ zmiana ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych polegaj±ca na rozszerzeniu katalogu zwolnieñ (art. 21 ustawy) o zado¶æuczynienia za krzywdê, otrzymane z tytu³u wyrz±dzonej szkody na osobie.
Wojciech Fallach
Grupa TUR
blog autora:
odszkodowania.bblog.pl